Махсус имкониятлар
Иккинчи жаҳон урушида Ватан ҳимоясига кўплаб аёллар отланди. Уларнинг баъзилари мерган бўлиб етишди. Роза Егоровна Шанина улардан бири. Бошқа Ватан ҳимоячиларидан фарқли томони шундаки, Роза ҳақида маълумотлар кўп. Чунки у ҳарбийдалигида кундалик тутган эди.
Мерган Роза Шанина ҳақида афсоналар юрарди. Унинг номини бутун мамлакат биларди. Айтишларича, у жуда гўзал, суратларда тасвирланганидан ҳам соҳибжамол бўлган. Роза ҳақиқий шимоллик эди. Мовий кўзлари барчани сеҳрларди.
Роза Шанина 59 нафар душманни йўқ қилди. Уларнинг 12 нафари мерган бўлган.
Ватан уни етаклади
Бўлғуси афсона қиз 1924 йил 3 апрелда Архангельск вилоятидаги Едьма қишлоғида туғилган. Қизалоқни Роза Люксимбург шарафига шундай ном билан аташган. Кўп болали оиладан бўлган. Шанинлар оиласида яна уч нафар етим бола ҳам тарбияланган.
Ўн тўрт ёшида, еттинчи синфни тугатгандан сўнг Роза Архангельскдаги педагогика билим юртига отланади. Ота-онаси қизининг бу қарорига қарши чиқишди. Қатъиятли қиз уйини тарк этиб, 200 километр олисдаги Коноши қишлоғигача пиёда борди. У ердан Архангельскка поездда кетди. Роза қўшни қишлоқда жойлашган мактабга 13 километр йўлни пиёда босиб ўтар, йўлнинг узоқлигидан ҳайиқмасди.
Архангельск шаҳри Розага жуда ёқди. Буни у ўз кундалигида ёзиб қолдирган. Розанинг пули йўқ эди. У дастлаб акаси Фёдорникида, сўнг ётоқхонада яшади. Учинчи курсдан сўнг ишлай бошлади. Болалар боғчасида тунги навбатда тарбиячи бўлиб ишлади. Ота-онасидан пул олмасди. Билим юртини тугатгач, у болалар билан ишлади.
Иккинчи жаҳон уруши бошланиши билан Роза Шанина Ватан ҳимоясига отланишга ҳаракат қилди. Ҳарбий комиссариатдагилар унинг хоҳишини ҳали ёш бўлгани учун рад этишди. Бироқ, у енгилмади, ҳарбий комиссариатга боришдан чарчамади, унинг жойи фронтда эканлигини таъкидлайверди. Уруш йилларида Архангельск шаҳри ҳам бомбалар остида қолди. Роза ёнаётган шаҳарни ёнғиндан қутқаришда фаол қатнашди.
1943 йил июнида Роза дастлабки ғалабасига эришди. Ҳарбий комиссариат маъмурияти 19 ёшли Розани Педольск шаҳридаги марказий аёллар мерганлар мактабига юборди. Бундан олдин у умумий ҳарбий тайёргарлик машқларида қатнашди. Унга мерганлар мактабида инструктор сифатида ишга қолишни таклиф этишди. Бироқ, у таклифни рад этди. Фронтга боришни такрор-такрор таъкидлайверди.
Унга шуҳрат керакмасди
Мерган Роза Шанина биринчи марта душманни Ветебек шаҳри ёнида, 1944 йил 5 апрелда отиб ўлдирди. Бу ҳолатдан жуда қийналди. “Одам ўлдирдим, одам ўлдирдим...” деб такрорлайверди. Мерган дугоналари уни хотиржамликка чақиришди. “Сен одам ўлдирмадинг, у одам эмас, душман, Ватан душмани” дея таъкидлашди. Олти кундан сўнг у нишонга олган душманлар сони ортиб бораверди. Жасурлиги, ҳарбий хизматлари учун Роза III даражали “Шуҳрат” ордени билан тақдирланди. 3-Белоруссия фронтида шундай юксак мукофот билан тақдирланган биринчи мерган қиз бўлди.
1944 йил июнида душман қамали енгиб ўтилди. Танк колонналари, сўнг қуролли автоматчилар гуруҳи, мерган қизлар олдинга интилдилар. Мерган қизларга орқада юриш, иложи борича дам олиш ҳақида буйруқ етказилган эди. Чунки улар жуда толиққанди. Бироқ, Роза Шанинани бундай буйруқ билан тўхтатиш қийин эди. У 1944-дивизия командири ҳузурига бориб, уни фронтнинг олдинги қисмида ҳаракат қилаётган разведкачилар қисмига ўқчи жангчи чифатида юборишларини сўради. У мерган қизнинг талабини рад этди. “Ҳали урушишга вақтимиз етади”, деди дивизия командири. Шундан сўнг Роза генералдан 5-армия қўмондони генерал-полковник Николай Крыловга мурожаат этиш учун рухсат олди. Бир кун ўтиб, Роза қўмондон Крылов қароргоҳига етиб борди. Қўмондон мерган қизнинг хоҳишини қондирди. Чунки у ҳам рад этганда, Роза ўзини хўрланган деб ҳисоблаши мумкин эди.
1944 йил 16 сентябрда Роза Шанина жанговар хизматлари учун II даражали “Шуҳрат” ордени билан тақдирланди. Чиройли мерган қиз ҳақида газета ва журналларда мақола, очерк, репортажлар эълон қилинди. Айниқса, “Огонек” журнали муқовасида эълон қилинган ҳарбий портрети ва очерк барчада катта таасурот қолдирди. Чет эл матбуотида ҳам Роза ҳақида материаллар чоп этилди.
Роза ўйлаб ўйига етолмасди. Қандай қилиб, бунчалик шон-шуҳратга сазовор бўлганига тушунмасди. Унинг фикрича, у фақат Ватанни ҳимоя қилди, бурчини адо этди. Ҳаммасидан ҳам яқин-яқинлари бу ҳолатни қандай қабул қилишмоқда? Журнал муқовасидаги портрети ҳаммасидан ошиб тушди. Шон-шуҳрат унинг учун бегона эди.
Қимматбаҳо кундалик
Фронтда жангчи қиз кундалик тутди, унда фикр-мулоҳазаларини баён этди. Кундалик ёзиш тақиқланганди, чунки у душман қўлига тушиб қолиши мумкин. Роза буйруққа қарши ҳаракат қилди. Замондошларининг таъкидлашича, у оддий, гўзал, ўзига талабчан, жасур қиз эди.
Кундалик тутишдан ташқари, Роза тез-тез қишлоқларни айланиб юришни яхши кўрарди. Шундай кунларнинг бирида у уч нафар душманни асир олишга эришди. Кундалигида ёзишича, у немисларни кўргандаёқ, дадил ҳаракат қилди, асирларни командири ҳузурига етаклаб келди. Командирлари Розанинг бундай хатти-ҳаракатлари учун тез-тез танбеҳ беришарди. Роза тушунардики, у мерганлик бурчини сидқидилдан, аъло даражада бажармоқда.
Роза кундалигида муҳаббат ва дўстлик ҳақида ҳам битди. Унда у жангчи Миша Панарин ҳақида эҳтиросли фикрларни ёзди. Миша фронтда қаҳрамонларча вафот этди. Роза бошқа қуролдошлари ҳақида ҳам кундаликларида қизиқарли маълумотларни ёзиб қолдирган. Шунингдек, у ҳозир қизларнинг турмушга чиқиш вақти эмас, деб таъкидларди. Уруш тугаганидан сўнг у университетга кириб ўқишни режалаштирганди.
1944 йилнинг декабрида сарвқомат мерган елкасидан яраланди. Натижада бир ой давомида госпиталда даволанди. 1944 йил 27 декабрда Роза “Жасурлиги учун” медали билан тақдирланди. Кундалигида туш кўрганини ёзади. Қаерда, қачон ярадор бўлиши унга тушида аён бўлганди. Шундан сўнг командирлари уни фронтнинг олдинги қисмига юбормай қўйишди.
Розага ўлими ҳам аён бўлганди. Яқин дўсти, ҳарбий мухбир Пётр Молчановга шундай ёзганди: “Балки мени тезда нишонга олишса керак. 78 мерган қизлардан фақат олти кишигина қолдик. Мен ҳам муқаддас эмасман”. Ўлимидан бир неча ҳафта олдин жуда қийналиб кетаётганини, тез-тез йиғлаётганини, ҳеч ким уни тушунишни истамаётганлигини кундалигида ёзиб қолдирган.
Розага интиқлик билан кутилган ғалаба байрамини кўриш, нишонлаш насиб этмади. 1945 йил 28 январда Шарқий Труссияда бўлган жангда яраланиб, эртаси куни вафот этди. У командирини қутқараман деб, снаряд парчасига йиқилди. Розани Алле дарёси бўйидаги нок дарахти ёнига дафн этишди. Икки йилдан сўнг унинг ҳокини Знаменск қўрғонидаги қардошлар қабристонига кўчиришди.
– Жасур Роза Шанинанинг кундаликларини Пётр Молчанов олиб таҳрир қилди. Уруш тугаганига 20 йил тўлгач, кундаликдан саҳифалар эълон қилди, – деб ёзади журналист Мария Рыжик “Тарих жумбоқлари” журналида.
“Кундалик”нинг ҳақиқий нусхаси Архангельск шаҳридаги ўлкашунослик музейида сақланмоқда. Унинг нусхасини истаган тарих мухлиси олиб мутолаа қилиши мумкун. “Кундалик” 2010 йилда нашр этилди.
Архангельск шаҳридаги бир кўча, Устьянск туманидаги қишлоқларнинг иккитасига Роза Шанина номи берилди. Унинг ёрқин хотирасига бағишланган учта бадиий китоб нашр этилди. Николай Журавлёвнинг “Урушдан сўнг қайтаман”, Пётр Молчановнинг “Уруш чанқоғи”, Молчанов, Журавлёвлар ҳамкорлигидаги “Мина майдонидаги бойчечак” номли китоблар шулар жумласидандир.
